ความก้าวหน้าด้านวิทยาการการแพทย์สมัยใหม่ได้ทำให้การปลูกถ่ายอวัยวะเป็นเรื่องที่สามารถเข้าถึง ได้ง่ายขึ้นและมีแนวโน้มของความสำเร็จที่เพิ่มสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง โดยข้อมูลจากศูนย์ Global Observatory on Donation and Transplantation ระบุว่า ในปี ค.ศ. 2018 มีการปลูกถ่ายอวัยวะทั่วโลกรวม 146,840 ครั้ง เพิ่มขึ้นร้อยละ 5.7 เมื่อเทียบกับปี ค.ศ. 2017 โดยเป็นไตและปอด เป็นอวัยวะที่มีการปลูกถ่ายมากที่สุด
วันนี้ ศูนย์ข้อมูลเพื่อธุรกิจไทยในสเปนจะขอนำเสนอข้อมูลดีๆ เกี่ยวกับการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะในสเปน และวิทยาการการปลูกถ่ายอวัยวะของสเปนที่อาจจะเป็นประโยชน์ต่อวงการแพทย์และสาธารณสุขของไทยได้ด้วย

สถิติการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะในสเปน

สเปนเป็นประเทศที่มีชื่อเสียงด้านการบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะในระดับโลกมาเป็นเวลานาน ซึ่งตามข้อมูลของ Newsletter Transplant International figures on donation and transplantation 2019 พบว่า ในปี ค.ศ. 2019 สเปนมีจำนวนผู้บริจาคอวัยวะมากที่สุดในโลก ด้วยอัตรา 49.6 รายต่อประชากร  1 ล้านคน  ถือเป็นสถิติการบริจาคอวัยวะในสเปนที่สูงที่สุดเป็นประวัติการณ์ โดยเทียบเท่ากับร้อยละ 20 ของการบริจาคอวัยวะในสหภาพยุโรป และร้อยละ 6 ของโลก (สเปนจะมีประชากรเพียงร้อยละ 9.1 ของยุโรปและร้อยละ 0.6 ของโลกเท่านั้น)  

ทั้งนี้ เมื่อปี ค.ศ. 2019 มีผู้บริจาคอวัยวะในสเปน 2,302 ราย (49.6 รายต่อประชากร 1 ล้านคน) และมีการปลูกถ่ายอวัยวะประเภท solid organ จำนวน 5,449 ครั้ง โดยอวัยวะที่มีการปลูกถ่ายมากที่สุดเรียงตามลำดับ ได้แก่ ไต (3,423 ครั้ง) ตับ (1,227 ครั้ง) หัวใจ (300 ครั้ง) ปอด (419 ครั้ง) ตับอ่อน (79 ครั้ง) และลำไส้ (4 ครั้ง) โดยในส่วนของการปลูกถ่ายไต เป็นการบริจาคจากผู้ที่ยังมีชีวิต จำนวน 335 ครั้ง เพิ่มขึ้นร้อยละ 14 เมื่อเปรียบเทียบกับปีก่อนหน้า

ในปี ค.ศ. 2019 มี 10 แคว้นในสเปนที่มีอัตราการบริจาคอวัยวะสูงกว่า 50 รายต่อประชากร 1 ล้านคน ได้แก่ แคว้นกันตาเบรีย แคว้นบาสก์ แคว้นมูรเซีย และหมู่เกาะบาลีแอริก ที่มีอัตราการบริจาค 89.7, 65, 63.8 และ 54.4 รายต่อประชากร 1 ล้านคนตามลำดับ ทั้งนี้ มีการปลูกถ่ายอวัยวะ 1,200 ครั้ง ที่เกิดขึ้นจากความร่วมมือในการแลกเปลี่ยนอวัยวะข้ามแคว้น

ในภาพรวม สเปนมีอัตราการปลูกถ่ายอวัยวะโดยเฉลี่ย 117.4 ราย ต่อประชากร 1 ล้านคน สูงมากเป็นอันดับ 2 ของโลกรองจากสหรัฐอเมริกา (123.4 รายต่อประชากร 1 ล้านคน) แต่หากพิจารณาเฉพาะสถิติการปลูกถ่ายอวัยวะจากผู้บริจาคที่เสียชีวิต จะพบว่า สเปนเป็นประเทศที่มีการปลูกถ่ายสูงสุดเป็นอันดับ 1 ของโลกด้วยอัตรา 107.9 รายต่อประชากร 1 ล้านคน  

จำนวนและอัตราผู้บริจาคอวัยวะต่อประชากร 1 ล้านคน (pmp) ในสเปนปี ค.ศ. 1993-2019 (Número = จำนวน Tasa (PMP) = อัตราผู้บริจาคฯ)

อัตราการบริจาคอวัยวะในสเปน ปี ค.ศ. 2019

อย่างไรก็ดี แม้ว่าสเปนจะสามารถดำเนินการในเรื่องของการรับบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะได้อย่างมีประสิทธิภาพ แต่ก็ยังมีผู้ป่วยในสเปนที่ยังรอคอยการปลูกถ่ายอวัยวะอยู่ในปัจจุบันอีกประมาณ 4,889 ราย โดยในจำนวนนี้เป็นเด็ก 93 ราย (สถิติ ณ วันที่ 31 ธันวาคม ค.ศ. 2019)

องค์กรการปลูกถ่ายอวัยวะแห่งสเปน

องค์กรการปลูกถ่ายอวัยวะแห่งสเปน (Organización Nacional de Trasplante - ONT) เป็นหน่วยงานภายใต้การกำกับดูแลของกระทรวงสาธารณสุขสเปน จัดตั้งขึ้นเมื่อปี ค.ศ. 1989 มีหน้าที่ส่งเสริมและพัฒนาระบบการรับบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะ เนื้อเยื่อและเซลล์ เพื่อให้ชาวสเปนได้มีโอกาสเข้าถึงการปลูกถ่ายอวัยวะ โดยทำงานประสานกับเครือข่ายทั้งระดับชาติ ระดับแคว้นและระดับโรงพยาบาล

นอกจากนี้ ONT ยังมีบทบาทระดับนานาชาติด้วย โดยในปี ค.ศ. 2008 องค์กรฯ ได้รับเลือกให้เป็นศูนย์ความร่วมมือกับองค์การอนามัยโลก (WHO) ด้านการบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะ โดยมีส่วนร่วมในการดำเนินการของศูนย์ Global Observatory on Donation and Transplantation และยังได้ร่วมมือกับ European Department for the Quality of Medicines (EDQM) และ Council of Europe ในการจัดทำ Newsletter Transplant ซึ่งรวบรวมสถิติระดับนานาชาติด้านการบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะ เนื้อเยื่อและเซลล์อีกด้วย

นโยบายด้านการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะของสเปน

เมื่อปลายปี ค.ศ. 2017 ONT ร่วมกับหน่วยงานประสานงานด้านการปลูกถ่ายอวัยวะระดับแคว้นของสเปน (Coordinaciones Autonómicas de Trasplantes) ในการดำเนินแผน 50 x 22 (Plan 50 x 22) ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของแผนยุทธศาสตร์ระดับชาติด้านการบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะปี ค.ศ. 2018-2022 (Plan Estratégico Nacional en Donación y Trasplante de Órganos 2018-2022) ที่ตั้งเป้าหมายให้ทุกแคว้นในสเปนมีอัตราผู้บริจาคอวัยวะ 50 รายต่อประชากร 1 ล้านคน มีการปลูกถ่ายอวัยวะประเภท solid organ 5,500 ครั้ง และปลูกถ่ายไตจากผู้บริจาคที่มีชีวิต 9 รายต่อประชากร 1 ล้านคน ให้สำเร็จภายในปี ค.ศ. 2022

แผน 50 x 22 ครอบคลุมหลายมาตรการ อาทิ 1) ส่งเสริมความร่วมมือระหว่างแผนก ICU กับแผนกอื่น ของโรงพยาบาล โดยเฉพาะแผนกฉุกเฉินกับผู้ประสานงานด้านการปลูกถ่ายอวัยวะของโรงพยาบาล 2) ส่งเสริมการบริจาคในผู้เสียชีวิตจากภาวะหัวใจหยุดเต้น 3) ส่งเสริมการบริจาคไตจากผู้บริจาคที่มีชีวิตและการบริจาคในเด็ก และ 4) ส่งเสริมการบริจาคอวัยวะในภาคเอกชนภายใต้การดูแลของภาครัฐ

ในส่วนของแผนยุทธศาสตร์ระดับชาติด้านการบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะปี ค.ศ. 2018-2022 มี 6 วัตถุประสงค์หลัก ได้แก่ 1) แผน 50 x 22 ตามที่กล่าวในข้างต้น 2) เพิ่มโอกาสการปลูกถ่ายอวัยวะในกลุ่มผู้ป่วยด้อยโอกาส 3) ส่งเสริมคุณภาพและความปลอดภัยในกระบวนการการบริจาคอวัยวะ 4) จัดตั้งระบบข้อมูลการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะในระดับชาติที่ครบวงจรและปลอดภัย หรือ เรียกว่าแผน ONT ดิจิทัล (Plan ONT Digital) 5) ส่งเสริมความยั่งยืนของระบบการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะระดับชาติ (Sistema Nacional de Donación y Trasplante de órgano) และ 6) ส่งเสริมการต่อต้านการท่องเที่ยวเพื่อการปลูกถ่ายและการค้าอวัยวะ รวมทั้งการแก้ไขปัญหาทางจริยธรรมใหม่ ๆ ที่พบในการปลูกถ่ายอวัยวะ

โมเดลการปลูกถ่ายอวัยวะสเปน (Spanish Transplant Model)

นับตั้งแต่มีการจัดตั้งองค์กร ONT สเปนได้พัฒนาจากการเป็นประเทศที่มีอัตราการบริจาคในระดับต่ำ-ปานกลางของยุโรป (14 รายต่อประชากร 1 ล้านคน) มาสู่ประเทศที่มีอัตราการบริจาคอวัยวะมากที่สุดในโลก การที่สเปนสามารถดำเนินการได้ก็เนื่องจากมาจากการใช้ Modelo español de trasplantes หรือที่รู้จักในชื่อ “Spanish Transplant Model” ซึ่งเป็นโมเดลที่ใช้ในการจัดการเรื่องการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะของสเปน เพื่อพัฒนาระบบการบริจาคอวัยวะและเพิ่มโอกาสให้ผู้ป่วยเข้าถึงอวัยวะได้มากขึ้น ซึ่งองค์การอนามัยโลกได้แนะนำโมเดลนี้ให้กับหลายประเทศที่นำไปประยุกต์ใช้แล้ว

          หลักการพื้นฐานของ “Spanish Transplant Model” มีอะไรบ้าง

          โมเดลนี้ประกอบด้วยหลักการพื้นฐานหลายข้อ อาทิ 1) ต้องมีการประสานงานอย่างใกล้ชิดของหน่วยงานที่เกี่ยวข้องทั้งระดับชาติ แคว้นและโรงพยาบาล 2) มอบหมายให้ ONT เป็นหน่วยงานหลักที่สนับสนุนระบบการบริจาคและการปลูกถ่ายอวัยวะทั้งระบบ ครอบคลุมทั้งเรื่องการแจกจ่ายอวัยวะ การจัดการการปลูกถ่าย การจัดลำดับรายชื่อคนที่รอปลูกถ่ายอวัยวะ การรวบรวมสถิติและข้อมูลที่จะช่วยพัฒนากระบวนการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะ  3) มีการจัดอบรมผู้ประสานงานและบุคลากรทางการแพทย์อย่างต่อเนื่อง เช่น การระบุตัวผู้บริจาค ข้อกำหนดทางกฎหมาย การสัมภาษณ์ครอบครัว 4) ให้ความสำคัญต่อการประชาสัมพันธ์และให้ความ   รู้แก่ประชาชนด้านการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะ 5) มีกฎระเบียบในด้านการบริจาคและอวัยวะที่เหมาะสม เช่น มีนิยามที่ชัดเจนเกี่ยวกับภาวะสมองตาย เงื่อนไขการนำอวัยวะออกจากร่างกาย เป็นต้น

โครงสร้างเครือข่ายผู้ประสานงานการปลูกถ่ายอวัยวะ 3 ระดับ ได้แก่ ระดับชาติ (Nacional) ระดับแคว้น (Autonómico) และระดับโรงพยาบาล (Hospitalario)

          ปัจจัยอะไรที่ทำให้โมเดลฯ ดำเนินการได้อย่างมีประสิทธิภาพ

          นาย Rafael Matesanz อดีตผู้อำนวยการ ONT และผู้ก่อตั้งองค์กรแห่งนี้กล่าวว่า 4 ปัจจัยที่ทำให้โมเดลสเปนดำเนินการได้อย่างมีประสิทธิภาพ ได้แก่  

          1) การแต่งตั้งเจ้าหน้าที่ที่เหมาะสม โดยเจ้าหน้าที่ที่ได้รับการแต่งตั้งส่วนใหญ่เป็นแพทย์ในแผนก ICU ที่จะสามารถจัดการเรื่องการบริจาคอวัยวะได้ในทันทีที่ผู้ป่วยที่แสดงความจำนงบริจาคอวัยวะถึงแก่ชีวิต

          2) การระบุตัวผู้บริจาคที่มีศักยภาพทั้งในแผนก ICU และแผนกฉุกเฉินของโรงพยาบาล

          3) ส่งเสริมการบริจาคอวัยวะในผู้สูงวัย โดยผู้บริจาคอวัยวะในสเปนมากกว่าครึ่งมีอายุตั้งแต่ 60 ปีขึ้นไป 

          4) พิจารณาการบริจาคในกรณีอื่นนอกเหนือจากภาวะสมองตาย โดยสเปนให้ความสำคัญกับการบริจาคในภาวะหัวใจหยุดเต้นด้วย

สัดส่วนกลุ่มอายุผู้บริจาคอวัยวะในสเปน (%) ปี ค.ศ. 2010-2019

ความร่วมมือระหว่างสเปนและต่างประเทศ

          ปัจจุบันสเปนมีความร่วมมือกับหลายประเทศด้านการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยะ อาทิ

          อิตาลี - นำโมเดลสเปนไปใช้อย่างครบวงจร

          ออสเตรเลีย – ได้รับคำแนะนำและปฏิบัติตามโมเดลสเปน ทำให้หลายปีที่ผ่านมามีอัตราการบริจาคเพิ่มขึ้นเป็น 21.8 รายต่อประชากร 1 ล้านคนในปี ค.ศ. 2019

          ภูมิภาคลาตินอเมริกา – มีความร่วมมือกับสเปนมานานกว่า 15 ปีผ่านเครือ/สภาการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะไอบีเรียอเมริกา (Red/ Consejo Iberoamericano de Donación y Trasplantes - RCIDT) ทำให้ภูมิภาคดังกล่าวมีอัตราการบริจาคอวัยวะ 10.3 รายต่อประชากร 1 ล้านคนในปี ค.ศ. 2019 เพิ่มขึ้นเกือบสองเท่าตัวนับตั้งแต่เริ่มดำเนินความร่วมมือกับสเปนเมื่อปี ค.ศ. 2005 และเป็นอัตราที่ขยายตัวมากที่สุดในโลกเมื่อมองในภาพรวมของทั้งภูมิภาค

          อินเดีย - มีความร่วมมือกับ ONT ในการให้คำแนะนำแก่หน่วยงานสาธารณสุขอินเดียในเรื่องการบริจาคและปลูกถ่ายอวัยวะเป็นระยะเวลา 5 ปี (ลงนามความร่วมมือกับ ONT เมื่อปี ค.ศ. 2017)

          จีน - ดำเนินความร่วมมือผ่านการประสานงานของมูลนิธิ Fundación TPM-DTI  ในเรื่องการถ่ายทอดความรู้และทักษะให้แก่บุคลากรทางการแพทย์ของจีน   

          ในบทความฉบับต่อไป ศูนย์ข้อมูลเพื่อธุรกิจไทยในสเปน จะนำท่านไปเจาะลึกเกี่ยวกับการปลูกถ่ายไต   ในสเปน ซึ่งเริ่มขึ้นในสเปนมาตั้งแต่ 55 ปีที่แล้ว

          ติดตามสาระดี ๆ เกร็ดความรู้และโอกาสทางธุรกิจในสเปนได้ที่เว็บไซต์ศูนย์ข้อมูลเพื่อธุรกิจไทยในสเปน สถานเอกอัครราชทูต ณ กรุงมาดริด ได้ที่ https://bic-madrid.thaiembassy.org

ที่มาของภาพ

• https://www.lamoncloa.gob.es/serviciosdeprensa/notasprensa/sanidad/Paginas/index.aspx
• El modelo español de Coordinación y Trasplantes.
• Actividad de donación y trasplante. España 2019
• Actividad de donación y trasplante renal. España 2019